تحلیل و سبک شناسی کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه

تحلیل و سبک شناسی کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه

کتاب «مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه» مهمترین اثر عزالدین محمود کاشانی است و در موضوع خود که عبارت از تصوف و اخلاق است، در میان آثار فارسی قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر به فرد است.

برخی  وی را جزء مترجمان و شارحان دانسته اند و کتاب او را جزء ترجمه های فارسی «عوارف المعارف» معرفی نموده اند. در حالی که این کتاب به تصریح خود مؤلف در مقدمه، کتاب مستقلی در تصوف است که اکثر اصول و فروع عوارف المعارف را شامل می شود. در ترتیب بابها و فصول، شیوة خاصی را انتخاب نموده که با کتاب عوارف المعارف تفاوت دارد و همچنین مطالبی را از خود بر آن افزوده است و در واقع می توان گفت که: کتاب «مصباح الهدایه» برداشت و ترجمة آزادی از کتاب «عوارف المعارف» به زبان فارسی است و خود عزالدین محمود آن را «تألیف» می داند.

شکل کتاب مصباح الهدایه

کتاب مصباح الهدایه مشتمل بر ده باب است و هر بابی ده فصل دارد که در مجموع یکصد فصل دارد.

محتوا

 ابواب کتاب از این قرار است:

1ـ اعتقادات 2ـ علوم 3ـ معارف 4ـ اصطلاحات صوفیان 5ـ مستحسنات متصوفه 6ـ آداب 7ـ اعمال 8ـ اخلاق 9ـ مقامات 10ـ احوال.

به طوری که از فهرست مطالب و ابواب و فصول معلوم می شود، مؤلف در این کتاب از نخستین پایة دین که اعتقاد به وجود صانع و توحید است، تا آخرین مقام و منزل سالکان که مرتبة فناء فی الله و بقاء بالله و حال اتصال است، تمام مراحل را به همراه مسایل اعتقادی و اصول و فروع دین و آداب و رسوم، شرح داده، که در نوع خود در میان کتب فارسی قدیم، همتا ندارد. ( 10 - کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمة جلال الدین همایی، ص. 32 با تلخیص.)

ویژگیهای سبکی مصباح الهدایه :

1- استناد به آیات و احادیث و سخنان مشایخ: در سراسر کتاب ،از آیات قرانی ،احادیث و روایات ائمه و سخنان صحابه و تابعین و علما و مشایخ صوفیه به فراوانی استفاده شده است.

2- استفاده از اشعار عربی و فارسی :بیشترین اشعاری که مورد استفاده کاشانی قرار گرفته ،اشعار عربی و به ویژه در نیمه دوم کتاب است.در اغلب موارد ،نام شاعر برده نشده؛ولی در بعضی مواقع ،نام شاعر ذکر شده است.بیشترین تعداد اشعار از بین شعرایی که نام برده شده اند ،مربوط به شبلی ،ابراهیم خواص ،رویم،رابعه،خواجه عبدالله انصاری و ابو الحسین نوری است.و در بعضی موارد ،در جاهای مختلف کتاب ،به اشعاری دو بار استناد جسته است؛از جمله ابیاتی از رابعه،صاحب بن عباد و ....

3. به کار بردن کلمات و ترکیبات عربی : مجنی علیه ،ممکن الحصول،مسبب الاسباب ،من غیر عکس ، مسلوب الاختیار، مطلق العنان .

4 – نکته های بلاغی : این مورد بسیار اندک به کار رفته است و شامل صنایع ذیل می باشد:

الف: تشبیه: بیان تحیر،    ب – استعاره: دامن همت   ج- کنایه : رخت بر بستن ، د:سجع:هر که او را مسکنی نبودی ،در آنجا اقامت نمودی.  ه – جناس :تخت بخت،  و – تضمین مزدوج:... و امداد روح قرب و منادات و ذوق انس و مناجات از هیأت صلات ....،  ز- تضاد: اخروی و دنیوی،

دلایل دشواری نثر کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه:

1ـ کثرت لغات عربی: هر چند که برای مردم باسواد زمان مؤلف، این لغات کاملاً قابل فهم بوده، ولی در عصر حاضر برای فارسی زبانان که از علوم عربی دور شده اند، مشکل است.

2ـ وجود عبارات نظم و نثر عربی: که در آن به فراوانی یافت می شود.

3ـ دشواری فهم بعضی از مطالب: فهم اصول و فروع عقاید عرفا و متصوفه و متکلمان اشعری و معتزلی برای مردم عصر حاضر مشکل است.

کتاب مصباح الهدایه هم اکنون از آثار نثر فصیح و بلیغ شمرده می شود.(13 - کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمة استاد همایی، ص. 52.)

چنانکه از مقدمة کتاب مصباح الهدایه دریافت می شود، کتاب برای پارسی زبانان دوستدار علم، دشواری چندانی نداشته است: «سببی که بر تألیف این مختصر باعث شد، آن بود که جماعتی از دوستان و برادران که در صنعت عربیت قصیر الباع و قلیل المتاع بودند و بر مطالعة سخن مشایخ صوفیان شعفی و رغبت تمام می نمودند از محرر این سواد..... به هر وقت التماس ترجمة عوارف می کردند. ( 14 - نک:همان، ص. 8 و7.)

 مختصات سبکی کتاب مصباح الهدایه:

1ـ ارجاع ضمیر به غیر ذی روح 2ـ حذف جواب شرط در بعضی موارد 3ـ آوردن فعل شرطی بعد از ادوات شرط: (اگر دانستمی) 4ـ کاربرد واژة « ممکن» به جای «ممکن است» 5ـ استعمال «ب» زائدة تأکید بر سر فعل نفی (بنگرداند) 6ـ به کار بردن «با» به معنی «به»: (از سکر حال فنا با صحو آمده.) 7ـ به کار بردن کلمة «یمکن» عربی 8ـ «تعبیر مادام تا» به جای «مادام که».( برای اطلاع بیشترازمختصات سبکی کتاب مصباح الهدایه به مقدمة این کتاب از استاد همایی رجوع کنید.)